CULTUREEL ERFGOEDVELD IN KAART
In het kader van het beleidsplanningstraject voor de oprichting van een erfgoedcel, werd een uitgebreide omgevingsanalyse uitgevoerd, waarbij onder meer het erfgoedveld van de Vlaamse Ardennen in kaart werd gebracht. Dit resulteerde in een gegevenstabel met meer dan 300 organisaties en een overzicht in de vorm van een tekst die u hier onder kan lezen. Deze omgevingsanalyse is dynamisch en wordt periodiek bijgewerkt. Aanvullingen of opmerkingen zijn steeds welkom.
De regio van EVA kenmerkt zich door een vierhoek van vier steden omringd door 9 plattelandsgemeenten in een glooiend kleinschalig cultuurlandschap met bossen, beekvalleien en een grote densiteit aan kleine dorpjes. Het cultureel erfgoed is vaak nauw verweven met dit landschap wat door het erfgoedveld ervaren wordt als grote troef.
Wat opvalt is dat het erfgoedveld naast een reeks professionele spelers een omvangrijk verenigingsleven telt waar gedreven vrijwilligers een schat aan expertise bezitten rond de zorg voor en ontsluiting van erfgoed. De erfgoedcollecties zijn divers, bevatten vaak zeldzaamheden én vijf door de Vlaamse overheid als topstuk erkende werken. Een grote troef zijn daarnaast de talrijke erfgoedtradities die nog volop leven en beleefd worden.
BESTUREN
De provincie Oost-Vlaanderen is in de Vlaamse Ardennen eigenaar van twee erfgoedsites (Ename en Velzeke), het provinciaal domein De Gavers en het natuureducatief centrum De Kaaihoeve. Hoewel haar bevoegdheden beperkt zijn tot het onroerend erfgoed blijft de provincie voor de erfgoedcel een aanspreekpunt inzake integrale erfgoedwerking (monumenten en interieurs) en molenerfgoed. Bovendien is de provincie ook een partner voor educatieve erfgoedprojecten zoals Erfgoedredders.
Omwille van hun engagement in het intergemeentelijk samenwerkingsverband zijn de dertien gemeentebesturen een belangrijke partner in de uitwerking van het cultureel-erfgoedconvenant. Elke gemeente is door een mandataris vertegenwoordigd in de raad van bestuur en vaardigt een ambtenaar of vrijwilliger af naar de stuurgroep. De kleinschaligheid van de gemeenten leidt veelal tot het ontbreken van een specifiek erfgoedbeleid. Hierdoor ontstaat wel een nauw contact tussen het gemeentebestuur, de cultuurraden (enkel Horebeke beschikt hier niet over) en de geschied- en heemkundige kringen. Gemeentebesturen zijn bovendien vaak betrokken, als eigenaar of anders, bij verschillende organisaties en musea.
In Brakel adviseert de cultuurraad (die 65 socio-culturele verenigingen bundelt) de gemeenteraad inzake erfgoedbeleid. De cultuurraad richt ook werkgroepen in voor het uitwerken van evenementen zoals erfgoeddag. De gemeente heeft geen subsidiereglement, maar verenigingen kunnen wel een toelage voor het organiseren van een activiteit ontvangen. De gemeentelijke dienst Vrije Tijd neemt vragen omtrent erfgoed ter harte.
Bij stad Geraardsbergen werkt één erfgoedambtenaar, aangesteld bij de dienst Cultuur, Erfgoed, Toerisme en Feestelijkheden, die adviezen verleent m.b.t. cultureel én onroerend erfgoed, alsook over straatnaamwijzigingen. De stad focust op het bewaren en ontsluiten van erfgoed, in het bijzonder de immateriele tradities zoals het Krakelingenfeest, de Processie van Plaisance, de reuzencultuur, de rederijkerscultuur, mattentaarten, Chantille-kant (zwarte kant) en het Orange trekpaard. De stad ondersteunt de verschillende feestcomités en ijvert mee voor de officiële erkenningen van het immaterieel cultureel erfgoed.
Horebeke is een kleine gemeente. Beslissingen en initiatieven rond erfgoed worden genomen rechtstreeks via de gemeenteraad (de gemeente heeft geen cultuurraad). Verenigingen kunnen subsidies of materiële hulp (bijvoorbeeld het ter beschikking stellen van een lokaal) ontvangen. Een vraag hiertoe wordt dan individueel bekeken.
In Kluisbergen staat de bibliothecaris in voor de erfgoedwerking. Hij is lid van de heemkundige kring en de cultuurraad en treedt op als spilfiguur tussen het gemeentebestuur en de erfgoedactoren. De gemeente voorziet in structurele subsidies a.d.h.v. een puntensysteem, ad hoc bijdragen voor specifieke projecten of het ter beschikking stellen van een lokaal aan verenigingen.
In Maarkedal maakt cultuur onderdeel uit van de dienst Vrije Tijd. Er is een cultuurnetwerk dat een bottum-up werking wil bewerkstelligen en bestaat uit een open platform, werkgroepen en een kerngroep. De gemeente kent werkingssubsidies toe aan socio-culturele verenigingen en projectsubsidies voor bijzondere projecten.
Het erfgoedbeleid bij stad Oudenaarde wordt ondersteund door de diensten Cultuur, Toerisme & Evenementen, Archief en MOU (Museum Oudenaarde) Zij werken in overleg erfgoedprojecten uit zoals tentoonstellingen en evenementen met accenten rond de historische stad, museumcollectie, bruin bier en wielererfgoed. Erfgoedverenigingen kunnen binnen een bestaand reglement structurele of projectsubsidies aanvragen; ad hoc wordt logistieke en/of financiële steun verleend.
Op aansturen van de heemkundige kring is er in Wortegem-Petegem een bevoegdheid omtrent erfgoed. De diensten Cultuur en Toerisme werken samen om erfgoed in de aandacht te brengen en zo het toerisme te stimuleren. Verenigingen met aantoonbare werking binnen de gemeente kunnen een subsidie ontvangen.
Bij Zwalm is de erfgoedwerking opgenomen bij de dienst Vrije Tijd, afdeling Cultuur. Het lokaal bestuur heeft zich tot doel gesteld om op een geïntegreerde en integrale manier intergemeentelijk samen te werken rond cultureel erfgoed en heeft zo een voortrekkersrol gespeeld bij de oprichting van de interlokale vereniging Erfgoed Vlaamse Ardennen. De gemeente heeft een subsidiereglement dat voorziet in subsidies voor culturele verenigingen op basis van een puntensysteem. Aan de heemkundige kring De Zwalm wordt daarenboven een gebouw ter beschikking gesteld waar hun archief- en documentatieruimte ondergebracht is.
GESCHIED- EN HEEMKUNDIGE KRINGEN
Erfgoed Vlaamse Ardennen telt dertien geschied- en heemkundige kringen. Zij bestaan uit gedreven vrijwilligers die over veel expertise beschikken en die stelselmatig hun kennis over het lokale erfgoed uitbouwen en delen met een breed publiek. De meeste kringen hebben een zeer uitgebreide werking: ze beheren een archief of bibliotheek, houden verzamelingen, doen aan historisch onderzoek, publiceren, organiseren lezingen en tentoonstellingen. Evenwel leggen enkele kringen zich toe op slechts één specifiek aspect van erfgoedwerking. Veel erfgoedverenigingen worden door de gemeente financieel of logistiek ondersteund; ze kunnen bijvoorbeeld gebruik maken van lokalen die eigendom van de gemeente zijn.
De Geschied- en Heemkundige Kring Triverius (Brakel, Lierde, Horebeke) (°1970) baat het Gemeentelijk Medisch-Historisch Museum te Brakel uit, beheert een documentatiecentrum en archief (dat elke week op zondagvoormiddag open is) en geeft naast sporadische publicaties ook het driemaandelijks tijdschrift Triverius uit. Daarnaast verzamelt de vereniging o.m. doodsprentjes en doodsbrieven, oude prentkaarten en oude voorwerpen en organiseert ze voordrachten en tentoonstellingen.
De Geraardsbergse Vereniging voor Lokale Geschiedenis Gerardimontium (°1996) publiceert het tweemaandelijkse tijdschrift Gerardimontium en geeft regelmatig een op wetenschappelijke leest geschoeid geschiedkundig boek uit. De vereniging organiseert jaarlijks het Geschiedkundig Treffen met de uitreiking van het Eremerk Graaf Boudewijn aan mensen of verenigingen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de verspreiding van de kennis van het lokale verleden of voor het behoud van het lokale cultuurhistorisch erfgoed. Ze reikt ook jaarlijks de Prijs van de Geraardsbergse vereniging voor lokale geschiedenis Gerardimontium uit aan voor het vak geschiedenis verdienstelijke laatstejaars van de Geraardsbergse middelbare scholen. Occasioneel organiseert de vereniging voordrachten, tentoonstellingen, beurzen, rondleidingen e.d. met lokaal-historische inslag.
Heemkundige kring De Hellebaard (Herzele) (°2002) geeft naast het trimestrieel tijdschrift De Hellebaard ook boeken of publicaties rond een specifiek thema uit. De vereniging organiseert uitstappen, lezingen en tentoonstellingen rond heemkundige thema’s en verzamelt allerhande archiefstukken, documentatie en voorwerpen.
De heemkundige kring Erfdeel Kluisbergen (°2009) verzamelt en ontsluit diverse bronnen in verband met de lokale geschiedenis (zoals bijvoorbeeld oude prentkaarten), legt plaatselijke gebruiken vast (onder meer door oudere inwoners te interviewen) en inventariseert het lokale onroerend erfgoed. De vereniging geeft tweemaal per jaar het heemkundig tijdschrift uit, en af en toe gelegenheidspublicaties en boeken. De kring organiseert ook tentoonstellingen en andere activiteiten, soms in samenwerking met andere verenigingen waardoor een groter publiek wordt aangesproken.
Hultheim, de heem- en geschiedkundige kring van Kruishoutem (°2001), besteedt in hoofdzaak aandacht aan de uitgave en uitgebreide voorstelling van een jaarboek en een informatieve webstek. Daarnaast neemt de kring op vraag van de gemeente specifieke taken op, zoals hulp bij genealogisch onderzoek, publicaties over de lokale geschiedenis in het gemeentelijk infoblad, advies bij de naamgeving van nieuwe straten en de organisatie van Open Monumentendag. De kring organiseert ook andere activiteiten zoals lezingen en tentoonstellingen.
Huizingouw, de heemkundige kring van Zingem, (°2005) onderzoekt de lokale geschiedenis en vormt het geheugen van de Zingemse verenigingen. De vereniging bezit een lokaal archief en museum en publiceert driemaandelijks het tijdschrift Chronyken van Huizingouw.
De heemkundige kring van Maarkedal, Businarias (°1997), heeft aandacht voor volkskunde, demografie, genealogie, naamkunde en geschiedkunde. Deze onderwerpen vormen de inhoud voor het gelijknamige tijdschrift dat drie keer per jaar verschijnt en sporadisch voor lezingen en tentoonstellingen. De kring heeft een collectie die representatief is voor de historiek van Maarkedal en haar inwoners.
De Geschied- en Oudheidkundige Kring van Oudenaarde (°1905) ondersteunt historisch onderzoek, publiceert het jaarboek Handelingen met artikels over diverse aspecten van de geschiedenis van de Scheldestad en haar omgeving, en sporadisch Verhandelingen, een reeks waar per nummer telkens één thema belicht wordt. Resultaten van historisch onderzoek, die niet in voormelde publicaties terecht kunnen, worden via de webstek ontsloten. Daarnaast organiseert de vereniging boekvoorstellingen, uitstappen en voordrachten.
De Heemkring Westerring (°1994) is actief in drie deelgemeenten van Oudenaarde, namelijk Eine, Heurne en Mullem en publiceert driemaandelijks het gelijknamige tijdschrift waarin onder meer activiteiten besproken worden, bericht wordt uit oude kranten en parochieboeken en streekdialecten aan bod komen. Westerring bezit een uitgebreide heemkundige collectie en archieven van verenigingen.
De Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde (GOKRTI) (°1948) bestudeert de lokale geschiedenis, kunst, monumenten en folklore. De kring beschikt over een uitgebreide bibliotheek en archief en organiseert lezingen en uitstappen. Ze publiceert jaarlijks het omvangrijke Annalen en verspreidt vier keer per jaar een nieuwsbrief.
De heemkundige kring van Wortegem-Petegem Bouveloo (°2007) verzamelt en bewaart alle informatie die de lokale geschiedenis zichtbaar maakt (onder meer foto’s, postkaarten, affiches, aktes, verhalen, officiële documenten en boeken) in een voor het publiek toegankelijk archief. De vereniging organiseert publieksmomenten, zoals gidsbeurten via het gidsencollectief De Ghellinck (15 tot 20 rondleidingen per jaar), tentoonstellingen (waaronder 1 grote activiteit per jaar op erfgoeddag of open monumentendag) en lezingen. Al deze activiteiten worden besproken in het viermaandelijks tijdschrift. De vereniging houdt maandelijks een open zondag, waarbij bezoekers de collectie kunnen bezichtigen of die dag benutten om schenkingen te doen.
Het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde (°1982) onderzoekt de lokale geschiedenis en geeft jaarlijks de zeer uitgebreide publicatie Handelingen uit.
De Geschied- en Heemkundekring De Zwalm (°1995) heeft een heemkundig archief en documentatieruimte met een uitgebreide collectie gereedschappen en documenten. De vereniging organiseert onder meer voordrachten, tentoonstellingen en uitstappen, en publiceert driemaandelijks het tijdschrift De Zwalmgalm alsook speciale themanummers of heemkundige boeken.
Drie geschiedkundige kringen uit de Vlaamse Ardennen (Oudenaarde, Ronse en Zottegem) maken deel uit van het Oost-Vlaams Verbond van de Kringen voor Geschiedenis (OVVKG). Dit verbond steunt haar leden in hun streven naar het behoud van het archeologisch, historisch en artistiek patrimonium in Oost-Vlaanderen, richt jaarlijks een bijeenkomst in en kent tweejaarlijks een prijs toe ter bekroning van het oeuvre van een verdienstelijk vorser. Het OVVKG treedt op als verbindingsorgaan; enerzijds tussen de kringen die zich in Oost-Vlaanderen bezighouden met oudheidkunde en geschiedenis, anderzijds tussen de officiële instanties en de leden van het verbond.
Uitgezonderd Erfdeel Kluisbergen en Hultheim (Kruisem) zijn de heemkundige kringen aangesloten bij Heemkunde Oost-Vlaanderen, het overkoepelend orgaan van de heemkundige kringen in Oost-Vlaanderen. Het verbond biedt ondersteuning aan de lokale heemkringen, staat in voor de vorming van de plaatselijke vorsers, verzamelt documentatie over provinciale en lokale geschiedenis en organiseert jaarlijks een heemdag waar ze de Reinaertprijs uitreikt aan een persoon die zich bijzonder onderscheiden heeft op heemkundig gebied.
MUSEA
Binnen het werkingsgebied van Erfgoed Vlaamse Ardennen zijn er twee musea die een kwaliteitslabel van de Vlaamse overheid hebben ontvangen voor hun professionele cultureel-erfgoedwerking: het MOU en het PAM.
Het MOU (Museum van Oudenaarde en de Vlaamse Ardennen) bevindt zich in de 14de-eeuwse lakenhalle en herbergt bijzondere historische stukken van de middeleeuwen tot vandaag, waaronder 15 originele Oudenaardse wandtapijten en één van de grootste zilvercollecties van Vlaanderen (de collectie De Boever-Alligoridès). Daarnaast brengt het MOU de duizendjarige geschiedenis van de stad tot leven via interactieve media en bijzondere historische stukken. In de presentatie van het stadsverhaal wordt ruimschoots aandacht besteed aan de gehele regio van de Vlaamse Ardennen. Het MOU heeft de ambitie om het vertrekpunt te worden voor een verdere historische en toeristische verkenning van de stad en de Vlaamse Ardennen.
Het Provinciaal Archeologisch Museum (PAM) bestaat uit enerzijds de erfgoedsite Ename en anderzijds het Archeocentrum Velzeke. In Ename (Oudenaarde) wordt de ontwikkeling van het middeleeuwse Europa tot nu op het vlak van archeologie, architectuur, dorpsontwikkeling en milieu geïllustreerd op vier historisch en archeologisch belangrijke plaatsen: (1) de archeologische site langs de oever van de Schelde met overblijfselen van de vroegmiddeleeuwse burcht, de handelsnederzetting en de benedictijnenabdij; (2) de Sint-Laurentiuskerk dat het enige nog bestaande gebouw uit de Ottoonse periode is; (3) het museum gevestigd in het historische Huis Beernaert; en (4) het natuurreservaat Bos t' Ename. Het vertrekpunt voor een bezoek aan dit alles is het Provinciaal Erfgoedcentrum, waar zich naast een belevingsmuseum en uitkijkpunt ook een erkend onroerenderfgoeddepot bevindt. In het PAM Ename wordt de archeologische collectie getoond in een context van levende geschiedenis. Hier wordt ook de Kromstaf van Ename bewaard, een door de Vlaamse overheid erkend topstuk. In Velzeke (Zottegem) bevindt zich het Provinciaal Archeocentrum waar een grote collectie archeologische voorwerpen, voornamelijk afkomstig uit archeologisch onderzoek in Oost-Vlaanderen, onderdak vindt. Naast het eigenlijke museum zijn er ook educatieve projecten, publiekstoegangelijke opgravingen, onderzoeksruimtes en een restauratieatelier, alsook een open en tevens erkend Archeodepot. In beide vestigingen worden heel wat activiteiten georganiseerd. Zo worden bijvoorbeeld tijdens Erfgoeddag ambachten getoond en re-enactments gehouden. Door het belichten van de verschillende facetten van het verhaal vormen de erfgoedsites een uniek trefpunt en spreken ze heel wat bezoekers aan.
In Brakel bevindt zich het Gemeentelijk Medisch-Historisch Museum. Hier wordt de geschiedenis van de geneeskunde vanaf Triverius (16de eeuw) geschetst. Het museum bezit een uitgebreide en veelomvattende collectie van medisch materiaal, boeken en catalogi waarbij zelfs enkele zeldzame stukken. In Elst, een deelgemeente van Brakel, wordt het maken van de lokale specialiteit getoond in het Geutelingenmuseum.
Het industriële verleden van Geraardsbergen wordt verzinnebeeld in het Lucifermuseum, het Chantillykantmuseum, het Brouwerijmuseum, het Pijpenkabinet en het Sigarenmuseum. De invulling van deze Geraardsbergse Musea wordt verzorgd door particuliere verzamelaars. In het museum 't Aloam – gehuisvest in een nog werkende molen – bevindt zich een collectie gereedschappen van oude ambachten. Het Museum Manneken Pis toont een groot deel van de collectie beeldjes en kostuumpjes van de oudste inwoner van Geraardsbergen. Op de oudste site van Geraardsbergen bevinden zich de Musea Hunnegem: het Museum Hunnegem-Geraardsbergen (huge) is gesitueerd in de Romaanse kapel en illustreert de lokale geschiedenis, het Museum en Archief van de Vlaamse Film (mavf) toont de ontwikkeling van de film in Vlaanderen vanaf de eerste stille film in 1920, en de Priorij wordt ingericht als openluchtmuseum met een wandelpad langs de oude stadsmuren.
Het Protestants Museum De Geuzenhoek in Horebeke vertelt de geschiedenis van de Geuzenhoek, de protestantse gemeenschap in en rond Horebeke van 1550 tot heden. Ook de geschiedenis van de protestantse school (1815 tot 1982), het huidige museumgebouw, komt aan bod. Ook komt u meer te weten over het leven en werken van de volksschrijver Abraham Hans (1882-1939), die in Horebeke geboren werd. In zijn tijd genoot hij enige bekendheid en was hij vooral geliefd als schrijver van kinderboekjes, de zogenaamde ‘Hansjes’.
In Kruisem huist in een modern gebouw het museum Shoes Or No Shoes met schoeisel van verschillende culturen en volkeren, schoenen van hedendaagse ontwerpers of door hedendaagse kunstenaars getransformeerd. In Kruisem bevindt zich ook het Europees Cartoon Centrum dat naast een museum met wisselende tentoonstellingen ook cartoonevenementen en -cursussen organiseert en het enige Vlaamse cartoontijdschrift (Scherper) uitgeeft.
Het Koetsenmuseum Verdonckt in Nukerke (Maarkedal) heeft een unieke verzameling koetsen uit de 18de en 19de eeuw, alsook authentieke werktuigen die gebruikt werden voor het bouwen van de koetsen.
De huidige bewoners van het Huis Beaucarne te Ename (Oudenaarde), sinds midden 18de eeuw in bezit van en bewoond door dezelfde familie, gidsen bezoekers doorheen de beschermde woning met originele interieurs waarbij ze de linken leggen tussen de bewoners en de geschiedenis van Ename en Vlaanderen/België/Europa. Het huis herbergt eveneens een goed bewaard archief. Ook de twee eerder vermelde musea, het MOU en het PAM, bevinden zich in Oudenaarde.
In de zeer goed bewaarde crypte onder de Sint-Hermeskerk van Ronse is een overzicht van haar bouwgeschiedenis en van de verschillende fasen in de behandeling van de pelgrim op zoek naar genezing te bezichtigen. Het Textielmuseum Must, gevestigd in de oude textielfabriek Cambier-Robette, toont het productieproces van grondstof tot afgewerkt product. Aan de hand van een veertigtal werkende getouwen in de weverij wordt de technische evolutie in de textielsector tussen 1900 en 2000 geïllustreerd. In Ronse bevindt zich eveneens Victor Horta’s luxueuze zomerverblijf Villa Carpentier, een totaalproject van architectuur en binnenhuisinrichting.
Het Hambosmuseum in Wortegem-Petegem verwijst naar een nabij verleden en verzamelt en toont voorwerpen en gereedschappen die herinneren aan het dagelijkse leven, tot 1960. De uitbater/eigenaar kent het verhaal van elk object en zoekt actief naar voorwerpen om de collectie aan te vullen. De Strohoeve, of de Stoeterij Willy Naessens, is naast een fokkerij voor Arabo-Friese paarden een uitgebreide collectie exclusieve koetsen.
Het Museum voor Folklore in Zottegem, ondergebracht in de oude pastorij van Grotenberge, is een reis in grootmoeders tijd doorheen acht kamers, waaronder een laatnegentiende-eeuwse eetkamer van de betere burger, een gereconstrueerd café en een kamer gewijd aan de lokale handschoennijverheid. Voor heel wat scholen uit de Vlaamse Ardennen is dit museum onderdeel van een daguitstap. In het Stoomketelmuseum staan twee Lancashire-scheepsstoomketels die de Sanitaryfabriek draaiende hielden. De Egmontkamer in het oude stadhuis toont allerlei historische objecten rond Lamoraal van Egmont. Zijn stoffelijke resten rusten in de Egmontcrypte onder de Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk.
De collecties van de musea in de Vlaamse Ardennen zijn divers en bevatten vaak ook zeldzaamheden. De organisaties kunnen bogen op medewerkers, veelal vrijwilligers, die met veel trots, toewijding en expertise het museum uitbaten, uitbouwen en bekend maken. Enkel het MOU en het PAM werken als een aparte entiteit. De andere musea vallen onder de stedelijke of gemeentelijke dienst cultuur, zijn onderdeel van een vereniging of zijn een privé-initiatief.
ARCHIEVEN
Het stadsarchief van Oudenaarde bewaart één van de belangrijkste historische collecties van het oude graafschap Vlaanderen. Het archief bewaart uitzonderlijke bronnenreeksen die ontstaan zijn door toedoen van de vroegere stedelijke administratie, alsook waardevol archief van notarissen, ambachten, schuttersgilden, rederijkerskamers, kerkelijke instellingen, verenigingen, families en personen. De collectie bevat documenten vanaf de 13de eeuw waarvan vier manuscripten/boeken door de Vlaamse overheid als topstuk erkend zijn: Enaamse Codex, Het Spel Van De V Vroede Ende Van De V Dwaeze Maegden, Keurenboek van de schepenbank van Oudenaarde en de middeleeuwse poortersboeken van Oudenaarde en Pamele. Het archief, dat sinds 1828 beheerd wordt door een archivaris, wordt door mensen uit de hele regio en daarbuiten geconsulteerd en bevraagd. Daarnaast beheert het archief twee (erfgoed)bibliotheken (Stadsboekerij en Liedtsbibliotheek) en registreert ze haar museale collectie in Erfgoedinzicht en Erfgoedbank Vlaamse Ardennen.
In het stadsarchief van Ronse dateren de oudste documenten uit de dertiende eeuw. Het archief bestudeert tot de jaren 1980-1990 voornamelijk de industriële ontwikkeling van de stad, vanaf de jaren 1990 ligt de nadruk op de middeleeuwse stadsgeschiedenis en vandaag wordt in hoofdzaak gewerkt aan een volledige inventarisatie van het archief. Het archief werkt intensief samen met Erfgoedbank Vlaamse Ardennen.
In de overige gemeentelijke en stadsarchieven vindt men enkel het (recente) bestuurlijke en administratieve archief terug. Een omvangrijk en uniek privaat en familiaal archief wordt bewaard in Huis Beaucarne.
DOCUMENTATIECENTRA en ERFGOEDBIBLIOTHEKEN
Het Centrum voor Streekgeschiedenis (CVS) te Zottegem is een belangrijke bewaarinstelling en documentatiedienst van en voor de Vlaamse Ardennen. Het CVS bestaat uit (1) een documentatieafdeling met duizenden foto’s, prentbriefkaarten, affiches, rouwdrukwerk, verkiezingsdrukwerk, documentatiemappen, akten, folders en brochures en persknipsels; (2) een ondersteunende erfgoedbibliotheek met historische en heemkundige publicaties (boeken, tijdschriften, kaarten, het weekblad De Beiaard); en (3) een archiefafdeling met in hoofdzaak een collectie gevormd door schenkingen van personen, families, verenigingen, bedrijven en organisaties.
De inventaris van bibliotheek en archief is gedigitaliseerd en online ontsloten (resp. via de webstek van de stadsbibliotheek en via archiefbank.be); foto’s, persknipsels en rouwdrukwerk zijn ontsloten via Erfgoedbank Vlaamse Ardennen. In de leeszaal van het CVS kunnen de parochieregisters (tot 1810) en de registers van de burgerlijke stand (tot 1900) van Zottegem en haar deelgemeenten digitaal geraadpleegd worden. Het CVS richt zich tot een ruim doelpubliek (genealogen, historici, studenten, scholen, verenigingen, zorginstellingen, plaatselijke middenstand, bedrijven, …) en organiseert evenementen (zoals erfgoeddag), thematische tentoonstellingen en demonstraties.
De geschied- en heemkundige kringen hebben vaak een diverse collectie van archiefmateriaal, documentatiemateriaal en erfgoedbibliotheek. Een belangrijke collectie aan documentatie (zoals kranten, tijdschriften en iconografie) is te vinden bij Triverius (Brakel), Huizingouw (Kruisem), Businarias (Maarkedal), GOKRTI (Ronse) en De Zwalm (Zwalm). Bouveloo houdt in Wortegem-Petegem een belangrijke erfgoedbibliotheek: de Bibliotheca Elseghemensis. De catalogi van voornoemde organisaties zijn ontsloten via Archiefbank Vlaanderen.
Het Geraardsbergs Heemkundig Archief verzamelt o.m. boeken, drukwerk, foto’s, prentkaarten en artikels over Groot-Geraardsbergen.
Andere documentatiecentra zijn te vinden in de regionale afdelingen van Familiekunde Vlaanderen (zie onder).
ANDERE CULTUREEL-ERFGOEDVERENIGINGEN
Familiekunde Vlaanderen regio Vlaamse Ardennen faciliteert onderzoek naar familiegeschiedenis en geeft familiekundig advies. De vereniging heeft in Maarkedal een documentatiecentrum met o.m. boeken, rouwbrieven en kaarten en organiseert elke maand een opleiding (bijvoorbeeld Latijn of oude handschriften) of voordracht. Familiekunde Vlaanderen regio Aalst (actief in Geraardsbergen en Herzele) organiseert voordrachten en cursussen over familiegeschiedenis en genealogie, stelt documentatie beschikbaar in haar bibliotheek/documentatiecentrum en online en publiceert naast een tweemaandelijks tijdschrift ook bewerkingen van genealogische bronnen.
ORGANISATIES ROND VOLKSCULTUUR
De reuzencultuur is in de Vlaamse Ardennen een erfgoedtraditie die nog volop leeft en beleefd wordt en geborgen wordt door de vele reuzenverenigingen. In Geraardsbergen is de reuzentraditie verweven met de Processie van Plaisance, waarbij het zilveren reliekschrijn van Sint-Bartholomeus door de stad wordt gedragen. De drie Geraardsbergse reuzen, gedragen door leden van de Reuzengilde van Geraardsbergen, openen de optocht. In Ronse wonen de vijf Ronsische reuzen, gedragen door leden van de Reuzendragers van Ronse, de Bommelsfeesten - die gepaard gaan met stoeten, een caramellenworp, een bal en het in brand steken van een pop - bij. In Brakel, Kruisem, Maarkedal, Zottegem en Zwalm gaan de reuzen uit met kermis of een ander buurtfeest.
Heel wat feestcomités zorgen voor de instandhouding van verschillende gebruiken en rituelen. In de meeste steden en gemeenten staat zulk comité in voor de organisatie van carnaval, kermis of andere dorpsfeesten.
Een traditie die veel volk op de been brengt is de Fiertelommegang in Ronse. Vier dragers voorafgegaan door een bellenman dragen het schrijn met de relieken van de heilige Hermes rond de grenzen van de stad. Dit jaarlijks evenement, waaraan enkele honderden kinderen en volwassenen deelnemen, verenigt religie, recreatie, cultuur, gemeenschapsopbouw en natuurbeleving in één activiteit. De organisatie berust bij het Stedelijk Fiertelcomité en de Maatschappij der Dragers van Sint-Hermes.
In Geraardsbergen wordt het einde van de winter gevierd met het dubbelfeest van Krakelingen en Tonnekensbrand. Het feest omvat een stoet, krakelingenworp en het in brand steken van een stropop. Dit gebruik staat sinds 2010 op de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van UNESCO. In de omliggende gemeenten wordt op hetzelfde moment ook een vuur ontstoken als antwoord op de Tonnekensbrand: Walmkebrand.
Het Broederschap van het Geraardsbergse Manneken-Pis houdt jaarlijks op de eerste zondag van juni een kapittelzitting waarbij nieuwe gezell(inn)en opgenomen en zo aangesteld worden als ambassadeur van het oudste Manneken-Pis. Na de zitting volgt de gouden Manneken-Pisworp.
De Processie van Plaisance, Bommelsfeesten, Fiertelommegang, Krakelingen en Tonnekensbrand zijn opgenomen op de Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed. Voor het Driekoningenfeest in Zingem (Kruisem) – dat traditiegetrouw ook door volwassenen gevierd wordt die onherkenbaar vermomd door het dorp gaan en grappen uithalen met andere ‘koninglopers’ en toeschouwers - is een aanvraag tot opname ingediend. In Ronse is in 2016 een werkgroep opgericht die het dossier voorbereidt om de Fiertelommegang te laten opnemen op de UNESCO-lijst van Representatief Immaterieel Erfgoed.
De comités die zorg dragen voor de promotie van een streekproduct zijn onder meer het Geutelingencomité in Brakel, het Broederschap van de Geraardsbergse Mattentaart (deze mattentaarten hebben een beschermde geografische aanduiding én een Europees kwaliteitslabel) en de Bierliefhebbers van de Egmontstede (BLES) in Zottegem. De Adriaen Brouwer bierfeesten - in 1953 ontstaan ter ere van de nieuwe bewoners rond de Markt - staan nu in het teken van het Oudenaards bruin bier.
In de Vlaamse Ardennen zijn tal van ruiterverenigingen die de jaarlijkse traditie van de ruiterommegang in stand houden. In Brakel zijn dit de Sint-Sebastiaan ruitervereniging (Elst en Michelbeke) en de Sint-Pieter ruitervereniging (Nederbrakel). Lokale ruiterverenigingen in Maarkedal houden in Maarke-Kerkem de Sint-Eligius ruiterommegang, in Etikhove de Sint-Donatus ruiterommegang, in Nukerke de Sint-Michiels ruiterommegang en in Schorisse de Sint-Rochus ruiterommegang. In Oudenaarde vindt in Mater een ommegang plaats tijdens de Sint-Amelbergaviering en in Eine gaat de Sint-Pieter ruiterommegang. In Wortegem vindt de ommegang plaats door de Sint-Rochusruiters. In Zottegem tenslotte vinden ommegangen plaats in de deelgemeenten Erwetegem, Leeuwergem, Sint-Goriks-Oudenhove en Sint-Maria-Oudenhove.
Volkskunstgroepen beoefenen toneel, dans en muziek. ’t Spelleke van Lierde brengt poppentheater, toneelgroepen De Torengalm, Die Bronne en Harbalorifa (Herzele), Arcadia (Horebeke), Proarto (Horebeke), Die Winterroose en Kwamarant (Maarkedal) en Die Munckgesellen (Zwalm) brengen volkstoneel. Gouden Aren (Maarkedal), Die Sualme en ’t Danskliekske (beiden in Zwalm) richten zich op volksdans. Cantacansa en Opus 7 in Lierde, De Vlaamse Olijfberg en koor Sint-Kornelis-Horebeke in Horebeke zijn zangkoren. Daarnaast zijn er nog talrijke koren die verbonden zijn aan de parochiekerk. Fanfarekorpsen zijn er o.m. in Herzele (Koninklijke Fanfare Kunst en Broedermin), Horebeke (Koninklijke Harmonie Sint-Cecilia), Maarkedal (de Bijenkorf) en in Zwalm (Zwalmfanfare). In Maarkedal gaan op kermismaandag de bierfluiters rond terwijl ze hun instrumenten bespelen. Dit gebruik is ontstaan wanneer op een kermiszondag de fanfare haar instrumenten in een café vergat.
Binnen de stedelijke cultuurraad van Ronse opereert de werkgroep Cypriaan De Rore. Deze werkgroep zet de beleving van de polyfonie en in het bijzonder het muzikale werk van Ronsenaar Cypriaan De Rore (1515/16 - 1565) centraal. De werkgroep beheert documentatie rond De Rore, organiseert jaarlijks een muziekfestival, ondersteunt het opzetten van tentoonstellingen en het uitgeven van kwalitatieve publicaties rond de verankering van de polyfonie in de Vlaamse Ardennen.
Een aantal particulieren of verenigingen houden een ambacht levend, zoals Hofke ter Musse (Maarkedal) dat traditioneel schrijnwerk aanbiedt, de vereniging Kantklosplezier Bevegem (Zottegem) en de zadel- en gareelmaker Johan Dutoict (Zwalm). VASA vzw is een vereniging die zich inzet voor de promotie van cultuur en erfgoed van de stad Oudenaarde en de Vlaamse Ardennen en daarnaast een atelier schilderskunst, een ambachtelijk weefatelier en een atelier fotografie omvat.
Traditionele volkssporten die in clubverband worden beoefend zijn bijvoorbeeld krulbollen (boldersclub Ons Vermaak in Horebeke en De Zandstuivers in Kruisem), vinkenzetten (vinkenzetting in Sint-Kornelis-Horebeke en Sint-Maria-Horebeke, KM De Boomgaardvink en De Vrolijke Vink in Maarkedal, De Vrije Bosvink in Kruisem), hanenzetten (de Klubkraaiers en de Beekkraaiers in Kruisem) en karabijnschieten (De Zwalmschutters in Zwalm). Verder zijn er nog wielertoeristenclubs zoals bijvoorbeeld de Zwalmstoempers (Zwalm).
De Vlaamse Ardennen telt enkele verenigingen die historisch waardevolle landbouw- en neerhofdieren eren en beschermen. Het Comité Orange I eert de stamvader van het Belgische trekpaard met een standbeeld in Grimminge (Geraardsbergen) en organiseert activiteiten rond en met boerenpaarden. In Ooike (Wortegem-Petegem) bevindt zich de erfgoedboerderij ’t Keibos waar gefocust wordt op de kweek en instandhouding van twee inheemse geitenrassen en waar onderzoek plaatsvindt naar de oorsprong van deze rassen, de geschiedenis van de geit in Vlaanderen en de rol van de geitenbonden en geitensyndicaten. In Kruisem vindt jaarlijks de landbouwcontactdag plaats, waar demonstraties plaatsvinden en informatie wordt verstrekt rond landbouwgewassen, -dieren en -voertuigen. In Zulzeke (Kluisbergen) is er jaarlijks een volkse geitenkeuring, die reeds meer dan 100 jaar georganiseerd wordt.
Tenslotte zijn er een aantal vereniging actief die de belangen van oud-strijders van beide wereldoorlogen behartigen. Zo is er o.m. Oudstrijdersbond Horebeke, Eenheidsfront Ronse, Nationale Strijdersbond Zottegem en Nationale Strijdersbond Zwalm.
REGIONALE ORGANISATIES
Het toeristisch netwerk valt onder de hoede van Toerisme Vlaamse Ardennen (TVA). Dit is een samenwerkingsverband van zestien gemeenten (Brakel, Gavere, Geraardsbergen, Herzele, Horebeke, Kluisbergen, Kruisem, Lierde, Maarkedal, Oosterzele, Oudenaarde, Ronse, Sint-Lievens-Houtem, Wortegem-Petegem, Zottegem en Zwalm) en Toerisme Oost-Vlaanderen vzw. Via haar webstek wordt informatie omtrent natuur, landschap, erfgoed en cultuur ontsloten. De regio telt drie regionale (Geraardsbergen, Ronse en Zottegem) en zes lokale infokantoren (Brakel, Herzele, Lierde, Kluisbergen, Oudenaarde en Zwalm). Daarnaast is toeristische informatie ook beschikbaar via musea en cultuur- en gemeenschapscentra. De gidsenorganisatie Vlaamse Ardennen Extra bestaat uit achttien door Toerisme Vlaanderen erkende regio- en natuurgidsen die met hun rondleidingen de nadruk leggen op het beleven van de Vlaamse Ardennen en hiervoor samenwerken met toerismekantoren, musea en horeca.
Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen (RLVA) is een samenwerkingsverband tussen enerzijds de provincie Oost-Vlaanderen en zestien gemeenten uit de Vlaamse Ardennen (idem deelnemers aan TVA, behalve Oosterzele niet en Erpe-Mere wel) en anderzijds de belangengroepen uit de regio met aandacht voor natuur en milieu, toerisme en recreatie, land- en tuinbouw en wildbeheer. RLVA engageert zich om de natuurlijke troeven van de Vlaamse Ardennen te beschermen door overheid, bewoners en bezoekers van de streek te betrekken in projecten rond duurzame streekontwikkeling: natuurbehoud, landschapsherstel en erfgoed, landschapsonderhoud, trage wegen en natuurrecreatie, woon-, speel- en schoolgroen.
Natuurpunt Vlaamse Ardennen Plus is een regionaal secretariaat van Natuurpunt, een onafhankelijke vrijwilligersvereniging die zorgt voor de bescherming van kwetsbare en bedreigde natuur in Vlaanderen. De vereniging doet aan natuurstudie, instandhouding van natuurgebieden en informeren en sensibiliseren van de bevolking. Op initiatief van Natuurpunt Vlaamse Ardennen Plus is de vzw Steunpunt Zwalmvallei opgericht. Deze vereniging is actief in Brakel, Zottegem en Zwalm en stelt zich tot doel natuurbeheer, natuurontwikkeling en monumentenzorg materieel en financieel te ondersteunen via de plaatselijke natuurverenigingen. De organisatie staat ook in voor het beheer en de uitbouw van de beschermde en voor het publiek opengestelde Boembekemolen. Milieufront Omer Wattez is een regionale milieuvereniging die opkomt voor de bescherming en het behoud van milieu, natuur en cultuurhistorisch erfgoed in de Vlaamse Ardennen en streeft naar een duurzame ontwikkeling van de samenleving.
Vormingplus Vlaamse Ardennen-Dender is een sociaal-culturele organisatie waar twintig gemeenten uit de Vlaamse Ardennen (uitgezonderd Gavere dezelfde deelnemers als deze aan RLVA plus Aalst, Denderleeuw, Haaltert, Lede en Ninove) samenwerken. Vormingplus stelt zich tot doel vorming voor volwassenen te stimuleren door vormingen te organiseren en andere organisaties die vorming geven te ondersteunen. Enkele van de thema’s binnen het zeer diverse vormingsaanbod zijn kunst en cultuur of ecologie en duurzaamheid. In samenwerking met RLVA is het project ‘Vuur doet Leven’ uitgewerkt, wat tot een heropstart van zeven houtgestookte ovens en de initiatie van een kennisnetwerk rond bakovens heeft geleid. Het project legt tevens de link met de nog levendige feesten en tradities in de streek (zoals geutelingen en mattentaarten) en met het karakteristieke landschap en voorziet in begeleiding van de deelnemers om het cultureel erfgoed van de bakoven te verzamelen en te registreren in de Erfgoeddatabank van de Vlaamse Ardennen. Tot slot worden de bakovens ook toeristisch ontsloten.
SOLVA is de intergemeentelijke samenwerking voor streekontwikkeling in Zuid-Oost-Vlaanderen. SOLVA werkt onder meer rond onroerend erfgoed; zij beschikt over een eigen archeologische dienst en een erkend onroerend erfgoeddepot en voert studies uit naar het reactiveren van historische panden of de herbestemming van kerken.
Binnen de regio Vlaamse Ardennen zijn drie samenwerkingsverbanden van gemeentelijke openbare bibliotheken actief. Naast het bewaren en overdragen van het literair erfgoed, stellen zij zich ook tot doel de cultuurparticipatie van de inwoners te bevorderen en de culturele actoren te verbinden. Bibliotheken Vlaamse Ardennen is een interlokale vereniging van de bibliotheken van Brakel, Kluisbergen, Maarkedal, Oudenaarde, Ronse en Wortegem-Petegem. Bij Route42 (zie verder) zijn de bibliotheken van Geraardsbergen, Herzele, Lierde, Oosterzele, Sint-Lievens-Houtem en Zottegem aangesloten. ZOVLA is de samenwerking tussen de bibliotheken van De Pinte, Gavere, Kruisem, Nazareth, Sint-Martens-Latem, Zulte en Zwalm.
De projectvereniging Route42 is een intergemeentelijk samenwerkingsverband van zes gemeenten gelegen langs de N42: Geraardsbergen, Herzele, Lierde, Oosterzele, Sint-Lievens-Houtem en Zottegem. Route42 neemt een regisseursrol op in het ontwikkelen, in stand houden en verspreiden van een bovenlokale cultuurwerking en in het bevorderen van de cultuurparticipatie.
ANDERE
In de stadskern van Oudenaarde bevindt zich het Centrum Ronde van Vlaanderen (CRVV), dat naast een bezoekerscentrum ook een belevingsmuseum is. Momenteel slaan het CRVV en de huidige erfgoedwerking EVA de handen in elkaar voor het project ‘Erfgoed kleurt de Vlaamse Ardennen’, een provinciaal gesubsidieerd PDPO-project.
In Zottegem biedt Cultuurwerking Sotteghem een forum voor ideeën rond en het organiseren van culturele activiteiten. Zo stonden/staan zij in voor het Egmontjaar met een Egmontevocatie, een lessenreeks paleografie en een onderzoeksproject naar de intergenerationele honkvastheid in Zuidoost-Vlaanderen. Sinds 1960 organiseert de Gilde van de Macekliers naast uitstappen en kameraadschappelijke bijeenkomsten ook het Sterzingen of Driekoningenzingen.
Kunst & Zwalm is een tweejaarlijks kunst-event in Zwalm en omgeving, waarbij kunstenaars een nieuw in situ werk maken of interventies in het landschap of bij bewoners uitvoeren.
Naast de reeds vermelde streekproducten onder hoede van een comité, heeft de Vlaamse Ardennen nog andere erkende traditionele streekproducten. In Brakel vindt men hoeveschapenkaas, in en om Oudenaarde jonge en oude jenever uit de Vlaamse Ardennen, lekkies, Oudenaardse bierbollen en Adriaan Brouwertaart en in Zottegem witte trippen met suiker. Van de andere (niet erkende) streekproducten zijn de koekelaring uit Zottegem en waterkers uit Zwalm de meest gekende. De biercultuur is zeer aanwezig in de Vlaamse Ardennen met talrijke streekbieren,
streekbiercafés en tien lokale brouwerijen (De Graal in Brakel, ’t Giesbaargs Muurken in Geraardsbergen, De Ryck en Van Den Bossche in Herzele, Gemeldorp in Lierde; Roman, Liefmans, Smisje en Cnudde in Oudenaarde en Keun in Ronse. Daarnaast zijn er ook zes wijndomeinen: Dorrebeek in Brakel, Pres De Gand en Driesse in Herzele, Carrijn en De Drie Fonteinen in Zottegem en Gusseme in Zwalm. De streek telt drie koffiebranderijen: Hoorens en Ceuterick in Zottegem en Seghers in Zwalm. De streekproducten worden gepromoot via de toeristische infopunten, via de webstekken van de steden en gemeenten of via de webstek van Toerisme Vlaamse Ardennen. Hier vindt men bijvoorbeeld Plan Bier, een gids met informatie en verhalen over het lokale bier en fiets- en wandelroutes langs de brouwerijen.
In de schoot van de gemeentelijke cultuurdiensten wordt aandacht besteed aan de herwaardering van de lokale dialecten. Zo heeft Geraardsbergen zijn eigen den Dikken van Giesbaargen, staan typische Horebeekse uitspraken op zitbanken verspreid over de gemeente, wordt een eucharistieviering in het Zingems dialect gehouden (Kruisem), is er in Ronse de werkgroep 't Ronssies Geklapt en ontsluit Zottegem via haar webstek een dialectenwoordenboek.
KERKBESTUREN
De 110 kerkfabrieken staan in voor onderhoud en bewaring van het roerend en onroerend patrimonium van hun parochiekerk. Een afname van de kerkpraktijk, een overtal aan en de hoge onderhoudskosten van de parochiekerken vormen een bedreiging voor dit patrimonium. Bovendien beschikken slechts weinig kerken over een inventaris en worden objecten veelal in ongunstige omstandigheden bewaard. In Kruisem, Oudenaarde en Wortegem-Petegem is sinds het najaar van 2018 per gemeente een werkgroep aan de slag om de inboedels van de parochiekerken te inventariseren, fotograferen en registreren in erfgoedinzicht.be. De werkgroepen kunnen rekenen op ondersteuning van EVA, het CRKC en een FARO-erfgoedconsulent.
VERENIGING MET ERFGOEDWERKING ROND MONUMENTEN EN LANDSCHAPPEN
In Brakel is onder impuls van de Culturele Raad en zijn Werkgroep Open Monumenten een Fonds voor de Bescherming van het Brakels Cultureel Erfgoed opgericht. Dit fonds heeft als doel de bewaring en bescherming van het Brakels bouwkundig erfgoed te bevorderen en betoelaagt kleinschalige restauraties en getrouwe reconstructies.
Naar aanleiding van de opstart van het Stiltegebied Dender-Mark ontstond de sociaal-culturele beweging Waerbeke, die de beleving van stilte, rust en ruimte in Vlaanderen en Brussel koestert en bevordert. De beweging heeft haar zetel in Waarbeke, een deelgemeente van Geraardsbergen.
Vrienden van de Zwalmse Dorpen is een open collectief dat ijvert voor een kwalitatieve omgang met erfgoed en ontwikkeling in Zwalm. Het collectief informeert en reageert op geplande veranderingen in hun leefomgeving en inspireert en dialogeert over hoe erfgoed en nieuwe ontwikkelingen samen kunnen gaan. Daarnaast organiseert ze uiteenlopende activiteiten om op een ludieke, leerrijke en sociale manier de troeven van Zwalm als twaalfdorpenparadijs in de kijker te zetten (zoals bvb. erfgoedwandelingen, kersthappening, retrokoers, …).
ERFGOED BUITEN DE ORGANISATIES
Hoewel weinig zichtbaar en zelden publiek ontsloten, beschikken ook individuen over collecties die lokaal van bijzonder belang zijn. Zo werden tijdens de omgevingsanalyse een aantal particuliere verzamelaars in Geraardsbergen bekend die in het bezit zijn van een collectie die focust op Geraardsbergen en haar verleden, met o.m. zichtkaarten, gravures, foto’s en boeken. In Ename (Oudenaarde) houdt een particulier een verzameling van en kennis over het gereedschap van welbepaalde ambachten. Deze lijst wordt in de komende periode verder aangevuld.